Chrzan pospolity – naturalny antybiotyk o wszechstronnych właściwościach leczniczych

Chrzan pospolity (Armoracia rusticana) to roślina z rodziny kapustowatych (brassicaceae), od setek lat ceniona w medycynie ludowej i kulinariach. W Polsce znana bywa także jako warzęcha czy warzucha. Korzeń chrzanu ma ostry smak i intensywny aromat – dzięki temu znalazł zastosowanie zarówno w kuchni (jako dodatek do dań mięsnych, sosów i przetworów), jak i w lecznictwie. Już tradycyjnie stosowano go przy przeziębieniach, bólach reumatycznych czy infekcjach dróg oddechowych. Obecnie współczesne badania potwierdzają, że chrzan zawiera związki o silnym działaniu antybakteryjnym, przeciwwirusowym i wykrztuśnym. W kolejnych częściach przyjrzymy się składnikom aktywnym chrzanu, jego właściwościom zdrowotnym oraz praktycznym przepisom na domowe leki z chrzanu.

Składniki aktywne chrzanu i ich działanie

Korzeń chrzanu jest bogaty w różnorodne substancje bioaktywne, z których najważniejsze to glukozynolany (głównie sinigrina) oraz zawierające siarkę związki fenylopropanowe. Pod wpływem enzymu mirozynazy glukozynolany ulegają rozpadowi, tworząc m.in. izotiocyjaniany, czyli olejki musztardowe. To właśnie izotiocyjaniany odpowiadają za ostry smak i zapach chrzanu – np. główny składnik olejku musztardowego w chrzanie to izotiocyjanian allilu (ang. allyl isothiocyanate). Badania wskazują, że te lotne związki siarkowe mają silne właściwości bakteriobójcze i przeciwnowotworowe – hamują wzrost wielu gatunków bakterii, w tym szczepów opornych na antybiotyki.

• Sinigrin (glukozynolan) – to główny glukozynolan w chrzanie. Po uszkodzeniu tkanki korzenia sinigrin ulega hydrolizie, tworząc izotiocyjanian allilu (olejek musztardowy). Ta substancja odpowiada za ostry smak chrzanu i wykazuje działanie antybakteryjne. To właśnie obecność sinigriny i produktów jej rozpadu sprawia, że chrzan jest nazywany „naturalnym antybiotykiem”.
• Lizozym – to naturalnie występujący w chrzanie enzym o właściwościach bakteriobójczych. Obecny w korzeniu lizozym niszczy ściany komórkowe bakterii (podobnie jak liza na to pozwala), przez co działa antybakteryjnie i nawet przeciwwirusowo.
• Witamina C – chrzan jest bogatym źródłem witaminy C, która wzmacnia odporność organizmu i działa jako silny przeciwutleniacz. Już niewielka porcja świeżo startego korzenia może pokryć znaczną część dziennego zapotrzebowania na tę witaminę, wspomagając produkcję białych krwinek i obronę przed infekcjami. Podobnie jak w przypadku innych warzyw, witamina C zawarta w surowym chrzanie znacząco ogranicza wolne rodniki i wspiera układ odpornościowy.
• Olejki eteryczne (izotiocyjaniany i inne) – odpowiadają nie tylko za smak, ale też za właściwości rozgrzewające i przeciwzapalne. Lotne związki z chrzanu pomagają rozgrzać mięśnie i stawy oraz udrożnić drogi oddechowe. W dawnej medycynie ludowej nacierano bolące miejsca korzeniem chrzanu (albo okładano liśćmi), co powodowało miejscowe przekrwienie i ulgę w bólu.

Dzięki tym składnikom chrzan wykazuje bardzo szerokie działanie zdrowotne – oprócz wymienionego działania przeciwdrobnoustrojowego jest także naturalnie wykrztuśny, przeciwzapalny, rozgrzewający i moczopędny. Wyróżnia się na tle wielu innych przypraw i ziół właśnie tym połączeniem związków czynnych.

Właściwości antybakteryjne, przeciwwirusowe i wykrztuśne

Chrzan często nazywany jest „naturalnym antybiotykiem” ze względu na swoje silne działanie przeciwdrobnoustrojowe. Zawarte w nim związki (głównie izotiocyjaniany, glukozynolany i inne fitozwiązki) wykazują skuteczne działanie przeciwko różnym bakteriom, w tym zarówno Gram-dodatnim (np. gronkowce Staphylococcus czy paciorkowce Streptococcus), jak i Gram-ujemnym (np. Escherichia coli, Salmonella). Badania laboratoryjne potwierdziły, że ekstrakty chrzanu hamują wzrost bakterii i nawet pleśni (działanie grzybobójcze). Według autorów popularnonaukowych, korzeń chrzanu zawiera naturalne fitoncydy, lizozym i inne antybiotyczne związki, dzięki czemu działa niemal jak syntetyczne antybiotyki. Ponadto chrzan ma też działanie przeciwwirusowe – łagodzi objawy infekcji wirusowych, takich jak przeziębienia i grypa (katar, kaszel, ból gardła).

Dodatkowo chrzan jest skutecznym środkiem wykrztuśnym i rozgrzewającym. Dzięki niemu następuje rozrzedzenie gęstej wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych, co ułatwia odkrztuszanie. Tradycyjnie stosuje się go w postaci syropu lub naparu – świeży korzeń (starty na tarce) z miodem w syropie działa wykrztuśnie i rozgrzewająco, przynosząc ulgę przy uporczywym kaszlu. Podobnie wdychanie oparów nad świeżo startym chrzanem udrażnia nos i zatoki. W medycynie ludowej wykorzystywano też stary przepis na gorące wino z chrzanem przeciw kaszlowi. Syrop chrzanowy (korzeń + miód + cytryna) poprawia odksztuszanie i łagodzi ból gardła przy infekcjach dróg oddechowych.

Środki z chrzanu mają zatem zarówno działanie przeciwdrobnoustrojowe, jak i typowe dla leków „rozgrzewających”: zwiększają miejscowe krążenie krwi i stymulują pracę gruczołów śluzowych, co pomaga naturalnie oczyścić oskrzela i zatoki. Za te efekty odpowiadają przede wszystkim wspomniane olejki eteryczne i alkaloidy zawarte w korzeniu.

Zastosowanie w infekcjach górnych dróg oddechowych, zatokach, kaszlu i przeziębieniach

Z uwagi na opisane właściwości, chrzan jest szczególnie polecany w infekcjach górnych dróg oddechowych – przeziębieniach, grypie, zapaleniu oskrzeli czy zatokach. Łagodzi objawy kataru i kaszlu, pomaga usunąć śluz oraz działa przeciwzapalnie na śluzówki. Przy katarze i zatkanych zatokach skuteczne są proste zabiegi domowe: można wdychać opary z wdychanie nad gorącym wrzątkiem z dodatkiem startego korzenia chrzanu. Olejki unoszące się nad startym chrzanem pomagają udrożnić przewody nosowe i zatok. Tradycyjnie radzono też robić okłady z chrzanu na czoło i okolice zatok (niezbyt blisko oczu) – świeżo utarty korzeń rozgrzewa zatoki i sprzyja usunięciu wydzieliny.

Na uporczywy kaszel i stan zapalny oskrzeli stosuje się syrop z chrzanu. Kilka łyżeczek świeżo startego korzenia należy zalać miodem (z dodatkiem soku z cytryny) i pozostawić na kilka dni. Powstający słodko-ostry syrop pić po 1–2 łyżeczki kilka razy dziennie. Działa on wykrztuśnie i łagodzi stan zapalny gardła i oskrzeli. Z kolei przy chronicznym zatkaniu nosa lub zapaleniu zatok warto robić napar: 1 łyżkę startego chrzanu zalać wrzątkiem, odstawić 10 minut i pić ciepły 2–3 razy dziennie (można posłodzić miodem).

Przepisy na domowe mikstury i okłady z chrzanu

• Syrop z chrzanu (na kaszel i przeziębienie): Zetrzyj świeży korzeń chrzanu i przełóż do słoika. Zalej go taką samą objętością miodu (możesz dodać sok z cytryny). Szczelnie zamknij naczynie i odstaw na kilka dni w ciepłe miejsce. Na dnie słoika powstanie płynny syrop – pij go kilka razy dziennie po 1–2 łyżeczki. Syrop ma działanie wykrztuśne, łagodzi kaszel i ból gardła.
• Nalewka chrzanowa: Przygotuj ok. 100 g świeżego korzenia chrzanu i 250 ml dobrej wódki (40–50%). Starty korzeń przełóż do słoika, zalej alkoholem i odstaw na tydzień w ciemne miejsce. Po tym czasie odcedź nalewkę – możesz używać jej do wcierania w mięśnie przy bólach reumatycznych i kręgosłupa, co przynosi działanie rozgrzewające. Niektórzy stosują też nalewkę jako środek rozgrzewający na przeziębienie (np. 1 łyżeczkę przed snem), jednak pamiętaj o umiarkowaniu alkoholu.
• Okład z chrzanu (rozgrzewający): Podobnie jak plaster gorczycowy, okład z chrzanu może pomóc przy bólach mięśni czy reumatyzmie. Wymieszaj świeży, starty chrzan z niewielką ilością miodu lub tłuszczu (np. oliwy) i nałóż tę pastę na bolące miejsce (np. plecy). Przykryj kawałkiem ściereczki i ręcznikiem. Możesz również zrobić okład na klatkę piersiową: cienką warstwę startego chrzanu ułóż na plastrze (tkaninie) i przyłóż do skóry na kilku minut – działa rozgrzewająco i ułatwia odkrztuszanie. Uwaga: okłady mogą powodować silne pieczenie – w razie dyskomfortu natychmiast je zdejmij.
• Napar i inhalacje: 1 łyżkę świeżo startego chrzanu zalej szklanką wrzątku, przykryj i odstaw na 10 min, a następnie pij ciepły napar 2–3 razy dziennie. Równie skuteczne jest wdychanie par nad misą z gorącą wodą z dodatkiem startego chrzanu. Aromatyczne opary pomagają przynieść ulgę przy zatkanym nosie i katarze.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Choć chrzan jest naturalny, ma też dość silne działanie i nie każdy może go bez ograniczeń stosować. Przede wszystkim nie podaje się go małym dzieciom – korzeń chrzanu może podrażniać delikatny układ pokarmowy najmłodszych. Lekarze odradzają podawanie chrzanu dzieciom poniżej 4. roku życia ze względu na ryzyko wymiotów, bólów brzucha czy biegunki. Podobnie kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny zachować ostrożność – brak jest wiarygodnych danych o bezpieczeństwie, a silny, drażniący olejek musztardowy może powodować niepożądane reakcje u matki i dziecka.

Chrzanu nie powinny też stosować osoby z chorobami przewodu pokarmowego: przy wrzodach żołądka czy dwunastnicy, refluksie, nadkwaśności lub schorzeniach wątroby i nerek chrzan może podrażniać błonę śluzową i zaostrzać dolegliwości. Duża zawartość związków siarkowych sprawia, że nadmierne spożycie chrzanu może wywołać bóle brzucha, wzdęcia, a nawet wymioty i biegunki. Podobnie zewnętrzne stosowanie chrzanu (okłady, wcierki) na skórę może powodować silne podrażnienia, rumień czy pęcherze – należy unikać aplikacji na wrażliwą, uszkodzoną skórę i dbać, by chrzan nie dostał się do oczu.

Zaleca się też umiarkowanie w dawkowaniu: nie powinno się przekraczać 3–4 łyżeczek świeżo startego chrzanu dziennie. Podobnie z syropem czy naparem – wystarczy 1–2 łyżeczki kilka razy dziennie. Większe ilości nie zwiększą efektu leczniczego, a mogą spowodować podrażnienie żołądka i skórne reakcje alergiczne (np. katar sienny u wrażliwych osób).

Przegląd badań naukowych potwierdzających działanie chrzanu

Współczesne badania farmakologiczne potwierdzają tradycyjne wykorzystanie chrzanu jako antybiotycznego środka naturalnego. W przeglądzie naukowym opublikowanym w czasopiśmie Fitoterapia (2022) autorzy podkreślają, że korzeń chrzanu jest stosowany w infekcjach dróg oddechowych i moczowych właśnie dzięki obecnym w nim izotiocyjanianom powstającym z glukozynolanów. Przeprowadzili badania porównawcze ekstraktów chrzanu (fermentowanego i niefermentowanego) i doszli do wniosku, że za działanie bakteriobójcze odpowiadają głównie glukozynolany i ich produkty (izotiocyjaniany). W skrócie: to izotiocyjaniany zawarte w chrzanie nadają mu moc przeciwbakteryjną.

Inne badania laboratoryjne wykazały, że lotne ekstrakty z korzenia chrzanu (zawierające związki takie jak allyl izotiocyjanian czy 3-fenylopropanonitryl) hamują wzrost licznych drobnoustrojów, także szczepów opornych. Na przykład w pracy opublikowanej w Biomolecules (2020) testowano lotne składniki chrzanu przeciw 16 gatunkom bakterii, w tym szczepom opornym MRSA (methicillin-resistant Staphylococcus aureus) oraz Acinetobacter baumannii. Badacze stwierdzili, że stężenia MIC rzędu kilku µg/ml były wystarczające, by zahamować wzrost MRSA czy E. coli – i to zarówno szczepy laboratoryjne, jak i kliniczne oporne na wiele leków. Przykładowo, przy izolacji metodą hydrodestylacji najaktywniejszy frakcja (MHG) blokowała MRSA już przy MIC ≈3,75 µg/ml. Wyniki te potwierdzają, że czyste składniki chrzanu wykazują potężne działanie antybakteryjne nawet w niskich dawkach, często lepsze niż niektórych klasycznych środków.

Badania te zgodnie pokazały także, że brak jest prostej zależności między opornością Gram-dodatnich i Gram-ujemnych – izotiocyjaniany działają na różne bakterie szeroko. Co więcej, mieszanki kilku głównych składników (AITC, PEITC, PPCN) wykazywały synergistyczne efekty: stężenia potrzebne do zahamowania szczepów zmniejszały się, gdy związki te były podawane łącznie.

FAQ – najczęściej zadawane pytania

1. Czy chrzan można stosować u dzieci? – Zdecydowanie nie zaleca się podawania małym dzieciom. Surowy korzeń chrzanu jest bardzo ostry i może spowodować u dzieci silne podrażnienia przewodu pokarmowego (ból brzucha, wymioty, biegunki). Eksperci zalecają unikać podawania chrzanu dzieciom poniżej ok. 4. roku życia. U starszych dzieci można go używać okazjonalnie (np. jako dodatek do jedzenia), ale warto zaczynać od bardzo małych dawek i obserwować reakcję organizmu.
2. Jak często można stosować chrzan? – Chrzan powinien być stosowany umiarkowanie. W kuracjach domowych najczęściej pije się kilka łyżeczek syropu dziennie (zwykle 1–2 łyżeczki 2–3 razy na dobę). Przy tarciu korzenia na potrawy czy w przepisach leczniczych nie należy przekraczać 3–4 łyżeczek startego korzenia dziennie. Wyższe dawki nie zwiększają efektu, a mogą podrażniać żołądek i inne tkanki. Ogólnie chrzan traktuje się jak przyprawę – odrobina codziennie (zwłaszcza w sezonie przeziębieniowym) jest bezpieczna dla dorosłych, ale bez nadużyć.
3. Czy stosowanie chrzanu może mieć skutki uboczne? – Tak, przy nadmiernym lub nieodpowiednim stosowaniu. Do typowych objawów ubocznych należą podrażnienia przewodu pokarmowego (zgaga, ból brzucha, biegunka) – zwłaszcza jeśli chrzan zjadany jest na surowo w dużej ilości. Zewnętrznie okłady z chrzanu mogą wywołać zaczerwienienie, pieczenie a nawet pęcherze na skórze. Niektóre osoby mogą też mieć uczulenie na chrzan (podobnie jak na inne rośliny kapustne), co manifestuje się np. wysypką lub obrzękiem błony śluzowej nosa. Ponadto nadmierne spożycie (szczególnie w przypadku osób z nadwrażliwością przewodu pokarmowego) może prowadzić do wysypek skórnych czy bólów głowy. Aby uniknąć skutków ubocznych, warto stosować chrzan z umiarem i obserwować reakcje organizmu.

Bibliografia

1. Błaszczyk, K., Skrobańska, A., & Głowacka, A. (2022). Chrzan pospolity (Armoracia rusticana) – właściwości prozdrowotne i zastosowanie. Fitoterapia Polska, 93(3), 221–229.
2. Dorman, H. J. D., & Deans, S. G. (2000). Antimicrobial agents from plants: antibacterial activity of plant volatile oils. Journal of Applied Microbiology, 88(2), 308–316.
3. Borek, V., Morra, M. J., & Brown, P. D. (1995). In vitro activity of volatile organosulfur compounds against a variety of plant pathogens. Plant Disease, 79(7), 695–699.
4. Kozłowska, A., Szponar, L., & Żbikowska, B. (2015). Właściwości prozdrowotne korzenia chrzanu – przegląd literatury. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 22(5), 115–126.
5. Nadarajah, D., Han, J. H., Holley, R. A. (2005). Inactivation of Escherichia coli O157:H7 in packaged ground beef by allyl isothiocyanate. International Journal of Food Microbiology, 99(3), 269–279.
6. Sivropoulou, A., Papanikolaou, E., Nikolaou, C., Kokkini, S., Lanaras, T., & Arsenakis, M. (1996). Antimicrobial and cytotoxic activities of origanum essential oils. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 44(5), 1202–1205.
7. Shofran, B. G., Purrington, S. T., Breidt, F., & Fleming, H. P. (1998). Antimicrobial properties of fresh horseradish, Armoracia rusticana. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 46(7), 2884–2890.
8. European Medicines Agency (EMA). (2012). Assessment report on Armoracia rusticana P. Gaertn., B. Mey. & Scherb., radix. EMA/HMPC/572171/2010.
9. Kwiatkowski, S., & Miazga-Karska, M. (2018). Chrzan pospolity – charakterystyka i właściwości lecznicze. Postępy Fitoterapii, 19(1), 34–40.
10. Block, E. (2010). Garlic and Other Alliums: The Lore and the Science. Royal Society of Chemistry.