Czym jest wysoki cholesterol u dzieci i dlaczego jest problemem?

Cholesterol to tłuszcz (lipid) transportowany we krwi w postaci lipoprotein. Najbardziej „złym” typem jest LDL (lipoproteina o niskiej gęstości), który odkłada się w ścianach naczyń. U dzieci, podobnie jak u dorosłych, wysoki poziom cholesterolu (całkowitego >200 mg/dL, LDL >130 mg/dL, lub HDL <40 mg/dL) może prowadzić do wczesnego rozwoju miażdżycy. Otyłość, niezdrowa dieta i czynniki genetyczne (szczególnie rodzinna hipercholesterolemia – zaburzenie, w którym mutacja genetyczna powoduje wysokie LDL; dotyczy ~1 na 250 osób) znacząco zwiększają ryzyko wysokiego cholesterolu u dzieci. Badania wykazały, że już w dzieciństwie mogą pojawiać się zmiany miażdżycowe (np. pogrubienie błony wewnętrznej tętnic), a utrzymująca się nawet nieznacznie podwyższona wartość cholesterolu LDL zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych w dorosłości. Amerykańskie wytyczne (AAP/NHLBI) zalecają badanie lipidów u wszystkich dzieci w wieku 9–11 lat oraz ponownie w 17–21 roku życia.

Obecnie coraz więcej dzieci cierpi z powodu nadwagi i chorób metabolicznych, co sprzyja dyslipidemii. Dane z USA wskazują, że aż 43% dzieci z otyłością ma wysoki cholesterol, w porównaniu do 14% dzieci z wagą prawidłową. Poza tym, choroby towarzyszące (cukrzyca typu 2, choroby wątroby, niedoczynność tarczycy) mogą zaburzać profil lipidowy młodych pacjentów. Długofalowo nieleczona dyslipidemia u dziecka przyspiesza rozwój miażdżycy i podwyższa ryzyko zawału czy udaru w przyszłości.

Dieta wspomagająca obniżenie cholesterolu

• Produkty zalecane: Dieta bogata w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe i źródła zdrowych tłuszczów roślinnych (oliwa z oliwek, olej rzepakowy), orzechy i nasiona. Dobrym źródłem białka są chude ryby (bogate w omega-3), drób bez skóry oraz rośliny strączkowe. Produkty pełnoziarniste, owoce i warzywa zawierają błonnik (zwłaszcza rozpuszczalny), który wiąże cholesterol w jelitach i obniża jego wchłanianie. Spożywanie kanoli (oleju rzepakowego), oliwy z oliwek, awokado oraz orzechów może podnieść „dobry” HDL i obniżyć LDL. Ograniczenie przetworzonej żywności sprzyja kontroli masy ciała i profilu lipidowego.

Przykładowo, dieta śródziemnomorska bogata w warzywa, owoce, pełne ziarna i zdrowe tłuszcze (oliwa z oliwek, orzechy) obniża poziom LDL, poprawiając profil lipidowy u dzieci.

• Produkty do ograniczenia: Należy unikać nasyconych tłuszczów i tłuszczów trans. Tłuszcze nasycone (mięso czerwone, masło, pełnotłuste nabiał, tłuste sery, słodycze) powinny stanowić <8–10% dziennych kalorii u dzieci z wysokim cholesterolem. Tłuszcze trans (często w margarynach, słonych przekąskach, fast-foodach) należy wykluczyć całkowicie. Ograniczamy też żywność wysoko przetworzoną, smażoną oraz z dodatkiem dużej ilości cukru. Nadmiar cukrów prostych (słodzone napoje, słodycze) sprzyja otyłości i podnosi triglicerydy, co może pośrednio obniżać HDL. American Heart Association zaleca, by dzieci ograniczały dodatki cukru do maks. ~25 g (6 łyżeczek) dziennie, a najlepiej aby poniżej 2. roku życia nie spożywały ich wcale. Dieta o niskim indeksie glikemicznym (bogata w pełne ziarna i błonnik) zapobiega szybkim skokom cukru i insuliny, co chroni przed gromadzeniem triglicerydów i otyłością.
• Znaczenie błonnika: Duże spożycie błonnika, zwłaszcza rozpuszczalnego (owies, jęczmień, nasiona roślin strączkowych, psyllium), może obniżyć LDL o 5–15%. Zaleca się, by dzienne spożycie błonnika u dzieci wynosiło co najmniej „wiek + 5” gramów lub ok. 14 g na 1000 kcal. Psyllium czy inne naturalne formy błonnika można dodawać do potraw po konsultacji z pediatrą.
• Rola zdrowych węglowodanów: Wybierajmy pełnoziarniste produkty zbożowe oraz świeże owoce i warzywa, które mają niski indeks glikemiczny. Unikamy dużych porcji owoców o wysokim IG oraz soków. Badania sugerują, że diety o niższym IG pomagają w kontroli masy ciała i mogą łagodzić wzrost TG【17†】. Spożycie słodkich napojów i przekąsek powinno być mocno ograniczone – nawet umiarkowane spożycie dodatkowego cukru wiąże się z wyższymi stężeniami triglicerydów i obniżonym HDL u dzieci.

Zioła i naturalne preparaty wspomagające metabolizm lipidów

Niektóre preparaty roślinne mogą wspomagać obniżanie cholesterolu, choć większość badań dotyczy dorosłych. U dzieci ich bezpieczeństwo nie jest dobrze przebadane, dlatego stosowanie należy skonsultować z lekarzem. Przykłady:

• Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus): Ekstrakt z liści karczocha (zawierający kwas chlorogenowy) w badaniach u dorosłych obniżał LDL i triglicerydy. W dużej próbie (>700 pacjentów) wykazano istotny spadek TG. Mechanizm może polegać na przyspieszeniu metabolizmu cholesterolu w wątrobie. Nie ma jednak danych o jego bezpieczeństwie u dzieci, dlatego stosowanie jest ostrożnie rozważane.(można od 12 roku życia)
• Ostropest plamisty (Sylibum marianum): Zawarta w ostropeście sylimaryna może obniżać poziom cholesterolu i triglicerydów u dorosłych. Przykładowo, u 25 pacjentów dorosłych stosujących 200 mg ekstraktu ostropestu 3× dziennie przez 4 miesiące zaobserwowano istotne zmniejszenie TC, TG i LDL. Jednak nie przeprowadzono badań nad małymi pacjentami; stwierdzono, że brak jest danych na temat bezpieczeństwa ostropestu u dzieci.(można od 12 roku życia)
• Berberyna: To alkaloid występujący m.in. w berberysie i berberysowcu. Meta-analizy sugerują, że u dorosłych berberyna obniża LDL o ok. 25 mg/dL oraz redukuje TG. Może podnosić HDL oraz hamować enzymy zaangażowane w syntezę cholesterolu. Jednak berberyny nie zaleca się stosować u dzieci – serwisy medyczne podkreślają, że nie ma danych o jej bezpieczeństwie u młodszych pacjentów. U dzieci mogą występować skutki uboczne (np. zaparcia) przy większych dawkach.

Tabela: Zioła a wiek stosowania u dzieci

Należy zachować ostrożność: naturalne preparaty mogą wchodzić w interakcje z lekami i nie zawsze są przebadane w populacji pediatrycznej. Przed podaniem dziecku jakiegokolwiek ziołowego środka najlepiej skonsultować się z lekarzem.

Ruch i aktywność fizyczna

Regularna aktywność fizyczna ma korzystny wpływ na profil lipidowy. WHO zaleca, aby dzieci i młodzież w wieku 5–17 lat codziennie gromadziły co najmniej 60 minut umiarkowanej lub intensywnej aktywności. Aktywność powinna łączyć ćwiczenia aerobowe (np. bieganie, jazda na rowerze, pływanie) z ćwiczeniami wzmacniającymi mięśnie i kości (np. zabawy na placu, wspinaczka, gimnastyka) przynajmniej 3 razy w tygodniu. Amerykańska pediatria rekomenduje co najmniej 1 godzinę dziennie energicznej zabawy lub sportu.

Regularny ruch pomaga podnosić poziom „dobrego” HDL i obniżać triglicerydy – zwłaszcza u dzieci z nadwagą. Metaanaliza wykazała, że u otyłych nastolatków intensywne ćwiczenia obniżały TG średnio o ok. 24 mg/dL, z równoczesnym trendem wzrostu HDL. Aktywność zmniejsza też masę ciała i poprawia wrażliwość na insulinę, co pośrednio sprzyja poprawie gospodarki lipidowej.

Przykłady aktywności: bieganie, zabawy z piłką, taniec, jazda na rowerze lub rolkach, pływanie, gry zespołowe (piłka nożna, koszykówka), a także rodzinna gimnastyka czy spacery. Ważne, by dziecko ruszało się codziennie – aktywność o czasie <2 godzin dziennie spędzonym przed ekranem (TV, komputer, gry) jest istotnym zaleceniem dla całej rodziny. Zbyt długa bezczynność sprzyja otyłości i pogorszeniu profilu lipidowego.

Suplementy obniżające cholesterol

W niektórych przypadkach (szczególnie gdy dieta i ruch nie wystarczą) rozważa się dopasowane suplementy:

• Fitosterole (plant sterole/stanole): Są naturalnymi związkami roślinnymi podobnymi do cholesterolu. Blokują wchłanianie cholesterolu w jelicie, co może obniżyć LDL nawet o kolejne ~5–10%. U dzieci z rodzinną hipercholesterolemią zaleca się przyjmowanie do 2 g steroli dziennie (np. w postaci margaryny czy jogurtu wzbogaconego fitosterolami). Taką dawkę uznano za bezpieczną i skuteczną w obniżeniu LDL. Fitosterole są szczególnie użyteczne jako uzupełnienie diety LOW-CHOL w przypadku braku efektu.
• Omega-3 (EPA/DHA z oleju rybiego): Kwasy tłuszczowe omega-3 obniżają stężenie triglicerydów i mają łagodny wpływ na LDL/HDL. U dzieci z bardzo podwyższonymi TG (np. >200 mg/dL) można rozważyć suplementację 1–4 g EPA+DHA na dobę, pod kontrolą lekarza. Dodatkowe nienasycone tłuszcze z diety (tłuste ryby: łosoś, makrela) są zawsze wskazane. Trzeba pamiętać, że bardzo duże dawki omega-3 mogą nieco zwiększać LDL, dlatego dawkowanie ustala się indywidualnie.
• Witamina D: Choć witamina D nie obniża bezpośrednio cholesterolu, wiele badań łączy jej niedobór z gorszym profilem lipidowym u dzieci (niższe HDL, wyższe TG i TC). Utrzymywanie optymalnego poziomu D (suplementacja 400–600 IU/dobę – czyli 10–15 µg/dobę w zależności od wieku) pomaga ogólnemu zdrowiu metabolicznemu. Suplementacja witaminą D jest zalecana głównie z myślą o zdrowiu kości, ale może przy okazji wspierać zdrowy metabolizm tłuszczów.
• Inne suplementy: W razie potrzeby rozważa się też błonnik np. w postaci psyllium, koenzym Q10, czy probiotyki – ale ich użycie u dzieci powinno być ściśle nadzorowane. Ważne, by każde dodatkowe wsparcie farmaceutyczne konsultować z pediatrą.

Inne metody: sen, stres i ograniczenie ekranów

Oprócz diety i ruchu, kluczowe są inne elementy zdrowego stylu życia:

• Sen: Dzieciom i młodzieży rekomenduje się 9–12 godzin snu na dobę (młodsze dzieci), odpowiednio 8–10 godzin dla nastolatków. Chociaż dowody na bezpośrednią korelację snu z cholesterolem są ograniczone, krótkie spanie sprzyja otyłości i zaburzeniom metabolicznym. Regularny, regenerujący sen pomaga regulować hormony głodu (np. leptynę, grelinę) i obniżać poziom stresu, co pośrednio wspiera zdrowie serca.
• Redukcja stresu: Przewlekły stres u dziecka może zwiększać poziom kortyzolu i skłaniać do niezdrowych nawyków żywieniowych. W miarę możliwości warto zapewnić dzieciom bezpieczne otoczenie, czas na relaks (np. zabawy na świeżym powietrzu, hobby, techniki relaksacyjne) i wsparcie emocjonalne. Choć badań nad bezpośrednim wpływem stresu na cholesterol u dzieci jest niewiele, psychiczne obciążenie bywa czynnikiem ryzyka otyłości i chorób układu krążenia.
• Ograniczenie czasu przed ekranem: Jak wspomniano, zbyt długie oglądanie TV lub gry komputerowe (>2 godz. dziennie) zwiększa ryzyko otyłości i słabszej aktywności fizycznej. Stwierdzono, że ograniczenie czasu ekranowego poniżej 2 godz. na dobę pomaga poprawić profil lipidowy u dzieci. Zachęcanie do „analogowych” form zabawy jest proste: wyjście na plac zabaw, wspólne rodzinne spacery czy wycieczki rowerowe nie tylko ograniczają siedzenie w domu, ale i wzmacniają więzi rodzinne.

Bibliografia

1. Fogacci F. i in., Cholesterol-Lowering Bioactive Foods and Nutraceuticals in Pediatrics: Clinical Evidence of Efficacy and Safety. Nutrients 2024, 16(3), 551.
2. Milani A. i in., Cardiovascular risk in children: a burden for future generations, Italian Journal of Pediatrics 2018;44(1):40.
3. Desroches J. i in., Nutritional Management of Pediatric Dyslipidemia, Endotext (NLM Bookshelf) 2023.
4. Vos M.B. i in., Added Sugars and Cardiovascular Disease Risk in Children: A Scientific Statement From the American Heart Association, Circulation 2016;134:e36–e53.
5. US Department of Health and Human Services – WHO, Physical Activity Recommendations for Children and Adolescents (5–17 years) (2020).
6. Kelley G.A., Kelley K.S., Aerobic exercise and lipids and lipoproteins in children and adolescents: a meta-analysis of randomized controlled trials, Atherosclerosis 2007;191(2):447–453.
7. National Institutes of Health (NIH) – Office of Dietary Supplements, Vitamin D – Health Professional Fact Sheet (2022).
8. Chicago Tribune / Cleveland Clinic, Berberine: What it is, benefits & side effects (zdrowie.cc.com, dostęp: 2025).
9. StatPearls – NCBI Bookshelf, Milk Thistle (Silybum marianum) (aktualizacja 2023).
10. StatPearls – NCBI Bookshelf, Effects of Berberine on Blood Lipids: a Systematic Review (Choudhary et al.) oraz Lipoprotein Lipase Deficiency, Treasure Island 2024.
11. Pediatric Endocrinology (Children’s Health Dallas), High cholesterol in kids: what causes it? (2023).
12. Ceruti D. i in., Vitamin D levels and lipid profile in children and adolescents: a tight correlation, Minerva Pediatr 2024;76(6):790-802.
13. Ribeiro A.C. i in., Association between sleep duration and cardiometabolic factors in adolescents. BMC Public Health 2022;22:686.