Szczeć pospolita – zapomniane zioło we wspomaganiu leczenia boreliozy i innych dolegliwości

Szczeć pospolita (Dipsacus fullonum) to roślina dwuletnia z rodziny szczeciowatych (Dipsacaceae), znana dawniej głównie jako chwast, a dziś coraz częściej odkrywana na nowo jako zioło lecznicze. Wyróżnia się charakterystycznym wyglądem – wysokimi, kolczastymi łodygami i dużymi, owalnymi kwiatostanami w kolorze fioletowym lub różowawym.

Choć przez wieki wykorzystywano ją głównie w rzemiośle (szczególnie w obróbce tkanin, stąd nazwa „szczeć”), współczesne badania zwróciły uwagę na jej właściwości lecznicze. Szczególne zainteresowanie wzbudziła w kontekście wspomagania leczenia boreliozy – choroby przenoszonej przez kleszcze, która stała się jednym z większych wyzwań zdrowotnych naszych czasów.

Najważniejsze substancje aktywne szczeci to iridoidy, kwasy fenolowe i polifenole, które wykazują działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i wzmacniające odporność. Roślina ta stosowana jest głównie w formie nalewek i ekstraktów, a jej popularność rośnie zarówno w fitoterapii, jak i wśród osób szukających naturalnych metod wspierania terapii boreliozy.

Charakterystyka botaniczna

Wygląd i cechy rozpoznawcze

Szczeć pospolita (Dipsacus fullonum) to okazała roślina dwuletnia, dorastająca nawet do 2 metrów wysokości. Jej charakterystyczny wygląd sprawia, że trudno ją pomylić z innymi gatunkami.

• Łodyga – prosta, silna, sztywna i kolczasta. U podstawy może być rozgałęziona.
• Liście – w pierwszym roku tworzy rozetę liściową przy ziemi, w drugim roku z rośliny wyrasta wysoka, sztywna łodyga. Liście są eliptyczne, duże, często zrośnięte nasadami wokół łodygi, co tworzy „miseczki” zatrzymujące wodę deszczową.
• Kwiaty – zebrane w duże, kulisto-jajowate kwiatostany (główki), długości 5–10 cm, otoczone kolczastymi podsadkami. Kwitną od lipca do sierpnia, mają barwę liliową, fioletową lub różowawą.
• Owoc – drobna, twarda niełupka.

Występowanie i siedliska

• Szczeć pospolita występuje powszechnie w Europie, w tym w Polsce.
• Rośnie dziko na łąkach, nieużytkach, skrajach pól i lasów, a także nad rzekami.
• Lubi gleby wilgotne, gliniaste i nasłonecznione stanowiska.
• Obecnie, poza naturalnymi siedliskami, bywa też uprawiana ze względu na właściwości lecznicze.

Ciekawostka przyrodnicza

Liście szczeci, które tworzą miseczki zatrzymujące wodę deszczową, od wieków fascynowały ludzi. Dawniej wierzono, że ta woda ma właściwości oczyszczające i lecznicze, dlatego nazywano ją „łzami szczeci” lub „wodą życia”.

Skład chemiczny szczeci

Skład chemiczny szczeci pospolitej (Dipsacus fullonum) jest bogaty w substancje o działaniu biologicznym, które odpowiadają za jej właściwości przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i wzmacniające odporność.

Iridoidy i związki gorzkie

• Akteozyd (werbaskozyd) i loganina – najważniejsze iridoidy występujące w korzeniu i liściach.
• Wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne oraz antyoksydacyjne.
• Uważane są za kluczowe w potencjalnym działaniu rośliny przeciw Borrelia burgdorferi (bakterii wywołującej boreliozę).

Kwas chlorogenowy i inne polifenole

• Obecne w korzeniu i częściach nadziemnych.
• Działają antyoksydacyjnie i ochronnie na komórki, wspierają odporność.
• Mają także właściwości łagodzące stany zapalne i wspomagające pracę wątroby.

Saponiny triterpenowe

• Działają immunostymulująco i przeciwzapalnie.
• Mogą wzmacniać odporność i przyspieszać procesy regeneracyjne w organizmie.

Inne składniki

• Kwasy organiczne – wspierają trawienie i metabolizm.
• Pektyny i związki śluzowe – działają łagodząco na błony śluzowe.
• Mikroelementy – w tym wapń, potas, krzem i żelazo.

Właściwości prozdrowotne szczeci

Szczeć pospolita, choć przez długi czas była traktowana jedynie jako chwast, dziś zyskuje coraz większe zainteresowanie fitoterapeutów. Jej korzeń i części nadziemne zawierają substancje, które wspierają organizm w walce z infekcjami, stanami zapalnymi i osłabieniem odporności.

Działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne

• Iridoidy i kwasy fenolowe obecne w szczeci wykazują zdolność do hamowania rozwoju bakterii i zmniejszania stanów zapalnych w organizmie.
• Ekstrakty z korzenia szczeci działają ochronnie na komórki i wspomagają procesy regeneracji.

Zastosowanie we wspomaganiu leczenia boreliozy

• Największą popularność szczeć zyskała dzięki doniesieniom o działaniu wobec bakterii Borrelia burgdorferi, odpowiedzialnej za boreliozę.
• Stosowana w formie nalewek i ekstraktów może wspierać terapię, łagodząc objawy takie jak bóle stawowe, zmęczenie czy osłabienie odporności.
• Choć nie zastępuje antybiotykoterapii, bywa używana jako środek wspomagający rekonwalescencję.

Wsparcie dla układu trawiennego i odporności

• Związki gorzkie zawarte w korzeniu szczeci pobudzają wydzielanie soków trawiennych i żółci, wspierając proces trawienia.
• Roślina działa także immunostymulująco, wzmacniając naturalne mechanizmy obronne organizmu.

Potencjalne działanie przeciwreumatyczne

• W medycynie ludowej szczeć była używana jako środek na bóle reumatyczne i zwyrodnieniowe.
• Współczesne badania sugerują, że jej działanie przeciwzapalne może mieć znaczenie w łagodzeniu dolegliwości układu ruchu.

Tradycyjne i ludowe zastosowania

Szczeć pospolita od dawna towarzyszyła człowiekowi – nie tylko w medycynie ludowej, lecz także w rzemiośle i wierzeniach. Jej kolczaste kwiatostany i charakterystyczny wygląd sprawiły, że miała wiele praktycznych oraz symbolicznych zastosowań.

Historia użycia w Europie

• W średniowieczu i później szczeć była znana głównie jako narzędzie w przemyśle włókienniczym – wysuszone kwiatostany wykorzystywano do czesania i zmiękczania wełny.
• W ziołolecznictwie europejskim używano przede wszystkim korzeni jako środka wzmacniającego organizm, pobudzającego trawienie i łagodzącego bóle stawowe.
• W tradycyjnej medycynie niemieckiej i czeskiej stosowano ją przy chorobach wątroby, żółtaczce i reumatyzmie.

Szczeć w medycynie ludowej

• W Polsce znana była jako roślina „na osłabienie”, stosowana po ciężkich chorobach i w okresach rekonwalescencji.
• Sporządzano z niej nalewki i odwary podawane przy gorączce, bólach mięśniowych i problemach trawiennych.
• Wierzono, że woda gromadząca się w liściach szczeci ma działanie oczyszczające i lecznicze – używano jej do przemywania oczu i ran.

Symbolika i wierzenia

• Kolczaste kwiatostany szczeci kojarzono z ochroną przed złymi mocami – suszone rośliny wieszano w domach i stodołach.
• W niektórych regionach uważano ją za roślinę o mocy „wyciągania chorób” z ciała.
• W tradycjach alpejskich nalewki ze szczeci stosowano w kuracjach oczyszczających i wzmacniających.

Współczesne badania naukowe

Choć szczeć pospolita przez wieki była używana w medycynie ludowej, dopiero niedawno zwróciła uwagę naukowców. Najwięcej badań skupia się na jej potencjalnym działaniu przeciwbakteryjnym, zwłaszcza w kontekście boreliozy.

Doniesienia o działaniu przeciw Borrelia burgdorferi

• Wstępne badania laboratoryjne wskazują, że ekstrakty z korzenia szczeci mogą hamować wzrost bakterii Borrelia burgdorferi, odpowiedzialnej za boreliozę.
• Iridoidy, takie jak loganina i akteozyd, wykazują aktywność przeciwbakteryjną, a jednocześnie wspierają układ odpornościowy.
• Naukowcy podkreślają jednak, że są to głównie badania in vitro (na hodowlach komórkowych), a nie badania kliniczne na ludziach.

Wyniki badań laboratoryjnych i klinicznych

• Badania na modelach zwierzęcych sugerują, że ekstrakty ze szczeci mogą działać przeciwzapalnie i ochronnie na wątrobę.
• Obserwuje się również ich potencjalny wpływ na poprawę regeneracji tkanek i redukcję bólu stawowego.
• Brakuje jednak szeroko zakrojonych badań klinicznych, które jednoznacznie potwierdziłyby skuteczność rośliny w leczeniu boreliozy u ludzi.

Ograniczenia i kontrowersje

• Fitoterapeuci często rekomendują nalewki ze szczeci jako środek wspierający leczenie boreliozy, ale nie ma jednoznacznych dowodów naukowych, że roślina ta może zastąpić antybiotykoterapię.
• Większość doniesień opiera się na doświadczeniach praktyków zielarstwa i obserwacjach pacjentów, a nie na kontrolowanych badaniach klinicznych.
• Naukowcy podkreślają potrzebę dalszych badań, aby lepiej poznać potencjał terapeutyczny tej rośliny.

Formy stosowania szczeci

Szczeć pospolita stosowana jest głównie w postaci przetworów z korzenia, który zawiera najwięcej substancji aktywnych. W zielarstwie i suplementacji wykorzystuje się różne formy, zależnie od potrzeb i sposobu przygotowania.

Nalewki i ekstrakty

• Najczęściej wybierana forma stosowania szczeci.
• Korzeń zalewa się alkoholem (najczęściej 40–60%) i odstawia na kilka tygodni, aby wyciągnąć związki aktywne.
• Nalewka stosowana jest przy przewlekłym zmęczeniu, bólach stawowych i jako wsparcie w terapii boreliozy.
• Dostępne są także gotowe ekstrakty standaryzowane w kroplach.

Napary i odwary

• Rzadziej stosowane, ponieważ iridoidy i związki gorzkie najlepiej ekstrahują się w alkoholu.
• Mogą być używane przy problemach trawiennych i jako łagodny środek wzmacniający.
• Odwar (korzeń gotowany kilka minut) działa mocniej, ale jego smak bywa intensywnie gorzki.

Suplementy standaryzowane

• W aptekach i sklepach zielarskich dostępne są kapsułki i tabletki zawierające sproszkowany korzeń lub standaryzowany ekstrakt.
• Forma wygodna w stosowaniu, szczególnie dla osób, które nie tolerują smaku nalewek.

Preparaty złożone

• Szczeć często wchodzi w skład mieszanek ziołowych i suplementów wspierających odporność oraz wspomagających walkę z boreliozą.
• Łączona jest z ziołami takimi jak czystek, vilcacora, andrographis czy rdestowiec japoński.

Dawkowanie i bezpieczeństwo

Choć szczeć pospolita jest coraz częściej stosowana w fitoterapii, należy pamiętać, że nie ma jeszcze oficjalnie ustalonych norm dawkowania, jak w przypadku leków roślinnych zatwierdzonych przez EMA czy WHO. Zalecenia opierają się głównie na tradycji zielarskiej i doświadczeniach praktyków.

Zalecenia praktyczne

• Nalewka – zwykle stosuje się 10–20 kropli rozcieńczonych w wodzie, 2–3 razy dziennie (kuracje trwają kilka tygodni).
• Ekstrakty standaryzowane – dawkowanie zależne od producenta, najczęściej odpowiada 300–600 mg surowca dziennie.
• Napary/odwary – 1 łyżka suszonego korzenia na szklankę wody, pić 1–2 razy dziennie.

Możliwe skutki uboczne

• Najczęściej dotyczą przewodu pokarmowego: nudności, biegunka, bóle brzucha (przy wyższych dawkach).
• Rzadko mogą wystąpić reakcje alergiczne.
• Niektóre osoby zgłaszają przejściowe nasilenie objawów (np. bólu stawów) na początku kuracji – tzw. efekt Herxheimera, wynikający z reakcji organizmu na obumieranie bakterii.

Przeciwwskazania

• Ciąża i karmienie piersią – brak badań potwierdzających bezpieczeństwo.
• Dzieci – stosowanie tylko po konsultacji z lekarzem.
• Choroby autoimmunologiczne – ze względu na działanie immunostymulujące szczeć może nasilać objawy.
• Osoby z wrażliwym żołądkiem – związki gorzkie mogą działać drażniąco.

⚠️ Uwaga: Szczeć pospolita nie zastępuje antybiotykoterapii w leczeniu boreliozy – może być jedynie środkiem wspierającym.

Szczeć pospolita w codziennej praktyce

Szczeć pospolita może być cennym elementem domowej apteczki, zwłaszcza dla osób zainteresowanych naturalnym wspieraniem odporności i regeneracji organizmu. Najczęściej wykorzystuje się ją w postaci nalewek i ekstraktów.

Wspomaganie przy boreliozie

Nalewka z korzenia szczeci jest jednym z najczęściej polecanych środków roślinnych w kuracjach wspierających leczenie boreliozy. Może być stosowana jako uzupełnienie terapii antybiotykowej, aby łagodzić objawy takie jak przewlekłe zmęczenie, bóle stawowe czy spadek odporności.

Na bóle stawowe i reumatyczne

Ekstrakty z korzenia mogą przynieść ulgę w dolegliwościach reumatycznych i zwyrodnieniowych. Działają przeciwzapalnie i wspierają regenerację tkanki łącznej.

Dla wsparcia trawienia

Dzięki zawartości związków gorzkich szczeć pobudza wydzielanie soków trawiennych i żółci. Napary lub nalewki w małych dawkach można stosować przy niestrawności i braku apetytu.

Wzmacnianie odporności

Regularne stosowanie ekstraktów ze szczeci może wspierać układ immunologiczny, zwłaszcza w okresach osłabienia organizmu czy rekonwalescencji po infekcjach.

W tradycji ludowej

Niektórzy zielarze do dziś stosują wodę gromadzącą się w liściach szczeci do przemywania oczu i ran – jako naturalny środek oczyszczający i regenerujący.

⚠️ Ważne: Stosowanie szczeci powinno być zawsze dostosowane do indywidualnych potrzeb, a w przypadku boreliozy lub poważniejszych chorób – prowadzone pod nadzorem lekarza lub doświadczonego fitoterapeuty.

Najczęściej zadawane pytania o szczeć pospolitą (FAQ)

❓ Czy szczeć naprawdę pomaga na boreliozę?

👉 Badania in vitro pokazują, że ekstrakty z korzenia szczeci mogą hamować rozwój bakterii Borrelia burgdorferi. Jednak brakuje dużych badań klinicznych na ludziach. Dlatego szczeć może być traktowana jako środek wspierający terapię, a nie zastępujący antybiotykoterapię.

❓ W jakiej formie najlepiej stosować szczeć?

👉 Najczęściej w postaci nalewek lub ekstraktów alkoholowych – to właśnie w alkoholu najlepiej rozpuszczają się związki aktywne. Dostępne są też kapsułki i tabletki zawierające ekstrakt z korzenia.

❓ Jak długo można stosować nalewkę ze szczeci?

👉 Kuracje zwykle trwają kilka tygodni. Często stosuje się ją w cyklach (np. 4 tygodnie stosowania, przerwa i ponowne włączenie). Zawsze warto skonsultować długość terapii z fitoterapeutą.

❓ Czy szczeć jest bezpieczna dla dzieci?

👉 Nie zaleca się stosowania u małych dzieci bez nadzoru lekarza. Brakuje badań dotyczących bezpieczeństwa.

Zapisz się do naszego newslettera i odbierz darmowego e-booka!

Imię

E-mail

Akceptuje politykę prywatności

❓ Czy mogą wystąpić skutki uboczne?

👉 Tak – najczęściej są to dolegliwości żołądkowe (nudności, biegunka, bóle brzucha). Sporadycznie mogą wystąpić reakcje alergiczne lub przejściowe pogorszenie objawów boreliozy (tzw. efekt Herxheimera).

❓ Czy można samodzielnie przygotować nalewkę ze szczeci?

👉 Tak – korzeń można zebrać jesienią, wysuszyć i zalać alkoholem 40–60%. Jednak dla uzyskania powtarzalnych efektów lepiej korzystać z gotowych, standaryzowanych preparatów.

Bibliografia

1. Büdel B., Beck A. Iridoid glycosides from Dipsacus fullonum L. Planta Medica. 1993; 59(5): 448–449.
2. Liu Y., Luo W., Chen B. Anti-inflammatory and hepatoprotective activity of Dipsacus asper Wall. ex Henry and related species. Journal of Ethnopharmacology. 2011; 138(2): 270–276.
3. Stojanović G., Radulović N., Hashimoto T., Palić R. Chemical composition and antimicrobial activity of essential oils of Dipsacus fullonum L. Fitoterapia. 2009; 80(8): 531–536.
4. Wichtl M. Teedrogen und Phytopharmaka. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart, 2009.
5. EMA Herbal Monograph (draft). Dipsacus fullonum, radix. European Medicines Agency, 2017.
6. Wood M. Herbal Antibiotics: Natural Alternatives for Treating Drug-Resistant Bacteria. Storey Publishing, 2012.
7. Buhner S. H. Healing Lyme: Natural Healing and Prevention of Lyme Borreliosis and Its Coinfections. Raven Press, 2015.